Cuntenutu
U prighere sò e più chjuche unità sintattiche aduprate in una lingua. Ogni frase deve sempre cumincià cù una lettera maiuscula è finisce cù un puntu.
Ogni frasa si compone di duie parte centrale: un sughjettu (chì faci l'azzione) è un predicatu (l'azzione).
Ci hè parechje manere di classificà e frase. Sicondu u numeru di pruposte o suburazioni (ognuna cù u so sughjettu è predicatu) si distinguenu trà simplici (anu un predicatu unicu è, dunque, un solu sughjettu) o cumposti (anu più di un predicatu è, dunque, di più cà un sughjettu).
Frasi simplici
Una frase hè simplice quandu tutti i verbi in a frase (ch'ellu sia unu o più) riferenu à u listessu sughjettu. Per esempiu: Juan corre assai. / Juan è Martín correnu assai. / Ghjuvan corre è salta.
Per definisce se una frase hè simplice, ci pudemu pone e seguenti dumande:
Quale hè chì face l'azzione? Questa hè a dumanda chì deve esse posta per ricunnosce u sughjettu (nome) di a frase.
Chì hè (o face) u sughjettu? Rispondendu à sta quistione puderemu ricunnosce l'azzione, vale à dì u verbu di a frasa è cusì identificà u predicatu.
Per esempiu: Maria hè andata ind’è mè.
Quale hè andatu in a mo casa? Maria (sughjettu)
Chì hà fattu Maria? Sò andatu in casa meia (predicatu)
Frasi simplici ponu avè:
- Sughjettu simplice. Per esempiu: Maria balla assai bè. (hè simplice perchè hà solu un core: "Maria")
- Sughjettu cumpostu. Per esempiu: Maria è Juana ballanu assai bè. (Hè cumpostu perchè hà più di un nucleu verbale: "María" è "Juana")
- Sughjettu tacitu. Per esempiu: Ballate assai bè. (ùn hè micca dettu perchè ùn hè micca esplicitu ma si capisce chì parla d'ellu, ella o voi)
- Pridicatu cumpostu. Per esempiu: Maria ballà è canta benissimu. (Hè cumpostu perchè hà dui nuclei verbali: "ballà" è "cantà")
- Predicatu simplice. Per esempiu: Maria ballà benissimu. (hè simplice perchè hà un solu nucleu verbale: "ballà")
Frasi cumposti
E frase cumposte sò quelle chì anu più di un verbu cuniugatu à sugetti diversi. Per esempiu: A mo amica era in ritardu è i so parenti si sò arrabiati.
E suburazioni, chjamate ancu pruposte, anu in sè stesse cuerenza sintattica: (A mo amica era in ritardu) (i so genitori s'anu arrabbiatu).
Ognunu di i dui verbi si riferisce à sughjetti diversi ("ghjuntu" hè u verbu chì si riferisce à "u mo amicu" è "arrabiatu" hè u verbu chì si riferisce à "i so genitori." Per unisce una proposizione cù un'altra, sò usati ligami o ligami .connettori ("è", in questu casu).
Frasi cumposte ponu esse:
- Coordinatu. E duie pruposte anu a listessa gerarchia. Per esempiu: Cantanu è aghju ascultatu bè.
- Subordinatu. Una pruposta hè subordinata à un'altra prupusizione principale. Per esempiu:Juan tocca a chitarra chì l'aghju datu.
Esempii di frasi simplici
- A Raúl ùn li piacia micca i noci.
- Alejandra ùn vulia micca participà.
- Ana hà compru 4 biglietti d'aviò.
- Ana hà avutu furtuna eri.
- Antonella hè surtita da a scola materna.
- Antonia hà fattu e spese oghje.
- Carla hà avutu un accidente.
- Carlos m'hà chjamatu ieri.
- Carmela hà cantatu tutta a notte.
- Claudia andava longu à a costa.
- Attenti à u Cane.
- U club fermerà chjosu.
- U mare era calmu.
- L'anatra hà francatu u fiume.
- U risturante era imballatu.
- U sole hè surtitu à 6:45 a.m.
- U ventu ùn piantaria micca di soffià.
- Hà compru un pastellu.
- Queste piante ùn anu micca bisognu di molta acqua.
- Ezequiel hà furmazione dumane.
- Jasmine hà compru una vittura.
- Juan hà avutu quellu travagliu.
- Karina deve travaglià oghje.
- A strada era bagnata.
- A cità era in focu.
- A ghjente ùn permette micca a discesa di u trasportu.
- U lampu hà brusgiatu.
- A luna era cuparta di nuvole.
- A caldera bullia.
- L'ape eranu parechje.
- E case sò economiche.
- E creme di sta marca sò eccellenti.
- L'infuzzioni di zia Olga sò i più ricchi.
- E piante sò morte.
- E ricette di mamma sò squisite.
- L'animali sò abbastanza aggressivi.
- E vitture impurtate sò abbastanza costose.
- L'agnelli sò surtiti da a so penna.
- L'impiegati avianu fame.
- I studienti si sò diplomati venneri.
- I mariachi anu cantatu "las mañanitas".
- I zitelli anu piaciutu assai quella attività.
- Marta hà cantatu quella brutta canzona.
- Per Ana chì l'alba era unica.
- Patricio leghje un libru di chimica.
- Rodrigo si n'andò in vacanze.
- Romina piense tuttu u dopu meziornu.
- Sabrina hè andata à u ballu eri.
- Ùn avemu micca abbastanza soldi
- Eranu in ritardu per a presentazione.
- Più esempi in: Frasi simplici
Esempii di frase cumposte
- Alejandro vulia parlà cun ella ma era in viaghju.
- Amalia hè una bona amica ma Clara ùn la sà.
- Ana Clara pienghjia tutta a notte ma u so amicu a cunsulava.
- Ana conta una storia è Romina racoglie i so ghjoculi.
- Ana appronta u manghjà è Pedro appronta u tavulinu.
- Andrea hà manghjatu assai, Juan li hà offertu un digestivu naturale.
- Ogni matina Teresa è Antonio facianu a colazione inseme, ma u silenziu era prisente à pocu à pocu.
- Candela viaghjò à Buzios mentre Zoe andò in Canada.
- Candida avia assai paura, Pablo si ne ridìa.
- Quandu avemu chjosu i persiane, u ventu hà cuminciatu à soffià più forte è avemu intesu un rumore assai forte.
- Constanza s'innamurò di Juan, ùn pensava chè à Sofia.
- Denisse hà mancatu l'autobus è Carla s'hè arrabiata.
- U giurnale hà publicatu una nota sbagliata chì u redattore avia pruibitu.
- I soldi eranu in a sicura è Pablo a sapia.
- Hà messu e creme di bellezza, ellu a fighjava cun amore.
- Si hè arrabiata cun Rodrigo ma ellu ùn li parlava più.
- Evelyn hà fattu un ritrattu, a mamma era fiera.
- Isabel hà chjamatu u fratellu per u so anniversariu è ellu hà surrisu.
- Juan s'hè svegliu cù un fretu assai è u duttore li hà pruibitu d'andà à a scola.
- A canzona era assai dolce è Carla li piacia.
- A casa era pulita è e tende eranu luminose.
- U cibu era salitu, Catalina ùn li piacia micca.
- A muntagna era difficiule à scalà ma Maria ùn avia paura.
- A musica chì Tiziano hà cumpostu era per a so amica, ùn l'ha mai intesa.
- A notte era stellata è l'amanti si basgiavanu in segnu di u so amore.
- U filmu era finitu ma ùn li avianu micca piaciutu.
- U dopu meziornu era bellu, Evelyn surtia à spassighjà.
- E furmicule anu manghjatu l'arburu è Maria s'hè arrabiata.
- L'animali domestici abbaghjavanu senza cessà, u pruprietariu si lagnava à i so patroni.
- E zitelle anu agitu assai bè ma a putenza hè andata à l'ultimu minutu.
- I nivuli sbuliconu u celu, prestu u sole affaccò.
- E finestre eranu aperte, sò entrate parechje libellule.
- I scarpi eranu in vendita è Juan hà compru duie coppie.
- Laura hà iniziatu a dieta, Juana ùn hà micca fattu.
- I cani anu arrubatu u cibu è a signora si hè arrabiata.
- Lucas si n'andò in u trenu di 5 pm ma Camila era in ritardu.
- Dopu à l'accidentu, Ana ùn hà più parlatu, a so mamma era assai inchieta.
- Marcelo hà compru una grande casa, e so figliole eranu assai felici.
- Maria canta assai bè, ancu se Antonio ùn li piacia micca assai.
- Martina avia 3 anni quandu a so minnanna hè morta.
- Mentre i zitelli passeghjanu arrabbiati per u parcu, i genitori camminanu felici.
- Devu prevene di ùn entre micca in quessu business.
- Vulemu sapè di più nantu à cume sì ghjuntu quì in modu sicuru.
- Cantu cum'è tù m'hai amparatu
- Sapete chì ti tengu caru.
- Sò preoccupatu di i prublemi chì Santiago vi hà purtatu.
- Finalmente simu ghjunti à u locu induve aghju campatu quandu era zitella.
- Simu andati tutti à manghjà in u locu chì avete raccomandatu.
- Yolanda hà compru frutti chì eranu marci.
- Mi dicenu chì u vicinu hà un novu sposu.
- Più esempi in: Frasi cumposti